Παρόλο που Ελλάδα και Κίνα αντιπροσωπεύουν δύο διαφορετικούς πολιτισμούς – η πρώτη το δυτικό και η δεύτερη τον ασιατικό – οι δύο χώρες της αρχαίας Ευρασίας, έχουν έναν κοινό παρονομαστή για σύγκριση. Η ιστορία είναι το κοινό σημείο συνάντησης τους. Ο Ηρόδοτος και ο Σίμα Κιάν, που είναι γνωστοί ως «πατέρες της ιστορίας» είναι το απτό παράδειγμα αυτού του σημείου συνάντησης. Ενώ έχουν πολλές διαφορές, «και οι δύο έχουν συνειδητοποιήσει ότι η κατανόηση του δικού τους πολιτισμού μπορεί μόνον να επιτευχθεί σε σχέση με το γενικότερο πλαίσιο της παγκόσμιας ιστορίας», όπως λέει ο κος Σιέπ Στούρμαν Καθηγητής της Ιστορίας των ιδεών, στο Κέντρο Ανθρωπιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Ουτρέχτης*. Σε συνέντευξή του με το chinaandgreece ο Καθηγητής Στούρμαν μοιράζεται την εμπειρία του σχετικά με τον Ηρόδοτο και τον Σίμα Κιάν, τη δυναμική των αρχαίων πολιτισμών και τη συνεργασία τους.
Πώς θα περιγράφατε τους δύο πολιτισμούς στην αρχαία Ευρασία: την Κίνα και την Ελλάδα; Πού συναντιούνται οι δύο αυτοί πολιτισμοί;
Στην αρχαιότητα, τόσο η Κίνα όσο και η Ελλάδα ανήκαν στους αξιακούς πολιτισμούς, μαζί με την αρχαία Αίγυπτο, τη Μεσοποταμία, το Ιράν και την Ινδία . Όλοι τους ανέπτυξαν τις έννοιες της ανθρωπισμού, του τι σήμαινε να είσαι άνθρωπος. Ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης ανήκουν περίπου στην ίδια εποχή με τον Κομφούκιο και τον Μένκιο. Ειδικότερα , η έννοια του Αριστοτέλη για την αρετή ως μέσο μεταξύ των δύο άκρων (για παράδειγμα: το θάρρος ως μέσο μεταξύ της δειλίας και της απερισκεψίας) έχει κάποια συγγένεια με την ιδέα του Κομφούκιου για την μετριοπάθεια (Ανάλεκτα 5.20: «Ο Λόρδος Τζι Ουέν πάντα σκεφτόταν τρεις φορές πριν ενεργήσει. Ακούγωντας αυτό, ο Δάσκαλος είπε : Δύο φορές είναι αρκετό»).
Οι Κινέζοι, έχοντας το μεγαλύτερο πολιτισμό και τη μεγαλύτερη αυτοκρατορία στην Ανατολική Ασία, ήταν περισσότερο διατεθειμένοι να δουν τους εαυτούς τους ως το φυσικό κέντρο του κόσμου . Οι Έλληνες, ως περιφερειακά νεοεισελθέντες στον πολιτισμένο κόσμο της Αιγύπτου και της Δυτικής Ασίας ήταν κάπως πιο πειραματικοί στην οπτική τους και την ιδιοσυγκρασία. Συγκεκριμένα, είχαν να αντιμετωπίσουν μια μεγαλύτερη ποικιλία πολιτικών καθεστώτων και ήταν αναγκασμένοι να «επανεφεύρουν το κράτος».
Γιατί ο Ηρόδοτος και ο Σίμα Κιάν ονομάζονται «πατέρες της ιστορίας»;
Ο Ηρόδοτος είναι ο πρώτος Έλληνας ιστορικός, το έργο του οποίου είναι σε γενικές γραμμές πλήρες. Δε συμβαίνει το ίδιο, για παράδειγμα, με το έργο του προκατόχου του Εκαταίου. Στον ελληνιστικό κόσμο, επομένως, σηματοδοτούσε – συχνά σε συνδυασμό με τον Θουκυδίδη – την «αρχή» μιας εποχής. Αλλά μετά από τη ρωμαϊκή εποχή έπεσε σε αχρηστία για να ανακαλυφθεί εκ νέου τον 15ο αιώνα, όταν το έργο του μεταφράστηκε στα λατινικά. Αλλά στην πρώιμη-σύγχρονη Ευρώπη, τους Ρωμαίους ιστορικούς τους είχαν σε υψηλότερη εκτίμηση από τον Ηρόδοτο. Πρόσφατα, ωστόσο, το ενδιαφέρον για Ηρόδοτο έχει αναθερμανθεί, γιατί το έργο του θίγει σημερινές ανησυχίες σχετικά με τα σύνορα και την πολιτιστική διαφορά.
Αντίθετα, όσον αφορά τον Σίμα Κιάν, πολύ λιγότερο αμφισβητείται πως είναι πατέρας της ιστορίας. Η Shiji αποτελεί πραγματικά την πρώτη ολοκληρωμένη ιστορία της Κίνας, και οι ύστεροι μεγάλοι ιστορικοί της Κίνας παραπέμπουν στον Σίμα Κιάν αναγνωρίζοντας το κύρος του. Η θεωρία του για τους κύκλους των δυναστειών ήταν σημαντική στη διαμόρφωση της κινεζικής ιστορίας, μέχρι την πτώση της τελευταίας δυναστείας το 1911.
Ποιες είναι οι ομοιότητες και διαφορές μεταξύ Ηροδότου και Σίμα Κιάν;
Και οι δύο αντιλήφθηκαν την ιστορία ως μια κρίσιμη έρευνα για το παρελθόν, προκειμένου να διαφωτίσουν τους ανθρώπους σε αβέβαιες και επικίνδυνες στιγμές. Ωστόσο, το έκαναν από πολύ διαφορετικές οπτικές γωνίες. Ο Σίμα Κιάν, επικαλούμενος τα Χρονικά Άνοιξης και Φθινοπώρου του Κομφούκιου, υποστήριξε ότι ήταν καθήκον του ιστορικού να επικρίνει τους κρατικούς λειτουργούς, ακόμα και τους αυτοκράτορες, αλλά οι επικρίσεις αυτές πάντα γίνοντα με τα λόγια των πρωταγωνιστών της ιστορίας. Αντίθετα, η κριτική των ηγεμόνων από τον Ηρόδοτο εκφράζεται σε ευθύ λόγο από τον ίδιο του τον εαυτό. Δεν είχε κάποια πολιτική θέση και μπορούσε να μιλήσει πιο ελεύθερα, ενώ ο Σίμα Κιάν έπεφτε σε ανυποληψία και δυσμένεια όταν μιλούσε πολύ ανοιχτά. Ακόμα κι έτσι, οι ιστορίες του είναι γεμάτες με την κριτική του προστάτη του, του ενεργού και σοβαρού αυτοκράτορα Γου.
Μια άλλη σημαντική ομοιότητα είναι ότι τόσο ο Ηρόδοτος όσο και ο Σίμα Κιάν ενδιαφέρονται πολύ για τα σύνορα και την πολιτιστική διαφορά. Ο ελληνοκεντρικός τους και σινοκεντρικός χαρακτήρα τους αντίστοιχα μετριάζεται από μια ανοιχτόμυαλη προσέγγιση των «βαρβάρων» που ζουν πέρα από τα σύνορα. Και οι δύο είναι σε θέση να φανταστούν πώς οι «βάρβαροι» εμμένουν στην Κίνα ή την Ελλάδα. Όπως έχω προσπαθήσει να δείξω σε άρθρο μου στο JWH, το τέταρτο βιβλίο του Ηροδότου για τους Σκύθες και το κεφάλαιο 110 του Σίμα Κιάν για τους Σιονγκνού προσπαθούν να κατανοήσουν τον τρόπο ζωής των νομάδων της στέπας ως ένα λειτουργικό σύνολο καλά προσαρμοσμένο στην οικολογία και τη γεωπολιτική των λαών της στέπας και τις σχέσεις τους με τις αυτοκρατορίες που αυτές αντιμετωπίζουν. Αυτό δεν είναι μικρό επίτευγμα. Σε αυτό που διαφέρουν είναι στις θέσεις τους απέναντι στη μεγάλη αυτοκρατορία της εποχής τους. Η εθνογραφία του Ηροδότου για τους Σκύθες οδηγεί στην ιστορία των περσικών πολέμων. Έτσι, η αποτυχημένη προσπάθεια των Περσών να υποτάξουν τους Σκύθες πλαισιώνεται επομένως από το γεγονός ότι οι Πέρσες είναι οι ανταγωνιστές των Ελλήνων. Ο Σίμα Κιάν, ωστόσο, κατοικεί εντός μιας αυτοκρατορίας που επίσης αποτυγχάνει να υποτάξει τους νομάδες της στέπας. Η ανοιχτόμυαλη εκτίμησή του για την κουλτούρα των Σιονγκνού είναι προσκολλημένη στην κριτική του για την επιθετική πολιτική της αυτοκρατορίας, την οποία θεωρεί λανθασμένη.
Αυτό που μοιράζονται – και αυτό είναι κατά τη γνώμη μου το κρίσιμο και το πιο πολύτιμο σημείο – είναι ότι και οι δύο έχουν συνειδητοποιήσει ότι η κατανόηση του δικού τους πολιτισμού μπορει μόνον να επιτευχθεί σε σχέση με το γενικότερο πλαίσιο της «παγκόσμιας ιστορίας». Με αυτή την έννοια, τόσο ο Ηρόδοτος όσο και ο Σίνα Κιάν χρησιμοποιούν την ιστορία για να ξεπεράσουν το εθνοκεντρικό κλείσιμο. Και το κάνουν, άλλωστε, επειδή καταλαβαίνουν τους κινδύνους που υπάρχουν αν δεν το κάνουν. Αυτό είναι που μπορούμε να μάθουμε από αυτούς.
Πόσο σημαντικό είναι να αναλύει κάποιος το δικό του πολιτισμό στην προσπάθεια ανάπτυξης των σχέσεών του με άλλους;
Απολύτως σημαντική και απαραίτητη. Από την αρχαιότητα, η παγκόσμια ιστορία βασίζεται στην ιστορία των αυτοκρατοριών, των αντιπάλων τους και των θυμάτων τους. Το βιβλίο για την ιστορία των αυτοκρατοριών των Burbank και Cooper αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Η παγκόσμια ιστορία δεν αποτελεί απλώς συλλογή γεγονότων αλλά τρόπος σκέψης. Πρέπει να μας δίνει τη δυνατότητα να επιλέγουμε συγκεκριμένα γεγονότα ανάλογα με την προβληματική μας και να συνειδητοποιούμε αν αυτά συνέβησαν κοντά σε εμάς ή σε μακρινές χώρες. Η γνώση της παγκόσμιας ιστορίας συμβάλλει καθοριστικά στο σχηματισμό μιας νηφάλιας και καλά ενημερωμένης αντίληψης για την παγκοσμιοποίηση. Η ιστορική ματιά, δηλαδή, λειτουγεί συχνά ως αντίδοτο στην τρέχουσα μυωπική αντιμετώπιση των πραγμάτων. Χρειάζεται να προσπαθούμε να καταλαβαίνουμε το παρόν, και όχι να κρυβόμαστε πίσω από αυτό.
Στην παρούσα φάση, ο τρόπος διδασκαλίας της ιστορίας σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες βασίζεται σε μία νεοεθνικιστική ατζέντα. Οι νέοι άνθρωποι, μας λένε, πρέπει να ξέρουν τη δική τους ιστορία, που σημαίνει την ιστορία του δικού τους έθνους. Εντάξει, αλλά πως πρέπει να απεικονίζουμε την ιστορία; Πρέπει να κοιτάμε προς την Κωσταντινούπολη από το Άμστερνταμ ή πρέπει να δούμε προς το Άμστερνταμ και από την Κωσταντινούπολη; Κατά την προσωπική μου άποψη, η ιστορία στο γυμνάσιο και το λύκειο χρειάζεται να δίδει έμφαση σε εθνικό, περιφερειακό (για παράδειγμα στην Ευρώπη, στην Κίνα και την Αφρική) και παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό που είναι σημαντικό είναι ο τρόπος με τον οποίο απεικονίζουμε την ιστορία. Με μια παγκόσμια ματιά, η δουλειά γίνεται πιο αποτελεσματικά και αυτό είναι πολύ πιο διασκεδαστικό. Συνεπώς, υπάρχει πολλή δουλειά για όλους μας.
*Το άρθρο του Καθηγητή Στούρμαν ‘Herodotus and Sima Qian: History and the Anthropological Turn in Ancient Greece and Han China’ είναι διαθέσιμο εδώ.
Θεανώ-Δαμιάνα Αγαλόγλου
